Η ΕΛΙΑ ΤΟΥ ΛΙΒΕΡΑΝΙ ΟΡΟΣΗΜΟ ΤΗΣ ΧΙΩΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Είχα την τύχη να ξεναγήσω, πριν από μερικά χρόνια στην Καλλιμασιά, τον  Paolo Liverani.

Ο βοτανολόγος και πρόεδρος του Ιταλικού φυσιολατρικού συλλόγου για τις αυτοφυείς ορχιδέες (GIROS), είχε έλθει το Μάρτη του 2002 για φωτογράφηση της χιώτικης χλωρίδας, καλεσμένος από τον φυσιοδίφη Παντελή Σαλιάρη. Βρήκα τότε την ευκαιρία να τον οδηγήσω σε μέρη που κοκκινίζουν από τις λαλάδες (tulipa praecox), αλλά και να του δείξω μερικά υπεραιωνόβια δένδρα στην περιοχή του μαστιχοφόρου σκίνου (pistacia lentiscus v. Chia). Περιεργάστηκε τις υπερμεγέθεις τσικουδιές   (pistacia terebinthus), oι οποίες όπως μας είπε υπάρχουν και στη Σικελία (νάνοι του είδους). Οδηγήθηκε στην περιοχή των Σκλαβιών, κοντά στο Θολοποτάμι, όπου δεσπόζει η δρυς (quercus) του Ορφανίδη, στην οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια.

 

Όμως όταν ο Λιβεράνι είδε την ελιά στις Βασιλικές, έμεινε έκπληκτος από το μέγεθός της. Προσδιόρισε την ηλικία της σε μεγαλύτερη από 1000 χρόνων και τόνισε ότι θα πρέπει να χαρακτηριστεί Μνημείο της Φύσης. Τέτοια δένδρα (με περίμετρο γύρω στα 13 μ.) έχομε υποχρέωση να τα προστατεύομε….

Είχα την αίσθηση ότι ο ιταλός βοτανολόγος μας επέπληξε για την άγνοια μας και αμέσως ξεκίνησαν οι προσπάθειες προστασίας του δένδρου προς όλες τις κατευθύνσεις.

Στο 2^ο πανευρωπαϊκό συνέδριο για τις αυτοφυείς ορχιδέες, που έγινε στη Χίο τον Απρίλη του 2005 με πρωτοβουλία του κ. Σαλιάρη, οι 200 σύνεδροι από 19 κράτη, υποστήριξαν ομόφωνα την εισήγηση να ονομαστεί το υπερμέγεθες δένδρο,  Ελιά Liverani. Δυστυχώς όμως, μέχρι σήμερα τίποτε άλλο δεν επιτεύχθηκε.

Η ύπαρξη του συγκεκριμένου δέντρου με την ιστορία της «ζωής» του συνυπολογίζοντας τις ιδιάιτερες συνθήκες ανάπτυξης του όπως τη σύνθεση του εδάφους και το μικροκλίμα της περιοχής με τις περιορισμένες βροχοπτώσεις , να χάνεται στα βάθη της τελευταίας χιλιετίας, μαρτυρά την ύπαρξη της ανθρωπινης δραστηριότητας στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή της Καλλιμασιάς. 

Η ελιά βρίσκεται στην περιοχή Βασιλικές, η ονομασία μαρτυρά την σχέση με κάποιο υψηλά ιστάμενο ιδιοκτήτη γης. Σε απόσταση μικρότερη των 100 μέτρων από το δέντρο, υπάρχει διάσπαρτο δομικό υλικό από την αρχαϊκή εποχή. Σύμφωνα επίσης με πληροφορίες (Αφήγηση του αιωνόβιου Νικολή Μπόλια τη δεκαετία του ’90.), έχουν βρεθεί αρχαία νομίσματα και ψηφίδες, επιγραφή πάνω σε ογκώδη πέτρα που φυγαδεύτηκε άγνωστο σε ποιο μουσείο. Σήμερα κοντά στις πελεκημένες πέτρες, συσσωρευμένα όστρακα είναι ό,τι απέμεινε από την ανθρώπινη επέμβαση.

Τοπωνύμια κοντά στο δέντρο των Βασιλικών, είναι ενδεικτικά της πλούσιας τοπικής παράδοσης και ιστορίας.

Στα ανατολικά του βρίσκεται το Αλεξάνδρι και  στα βόρεια τα Πανιά, για να τιμηθούν ο Αλέξανδρος και ο τραγοπόδαρος Πάνας ή ο Απόλλωνας αντίστοιχα, σύμφωνα με τον ιστορικό της Χίου.

Η περιοχή της ελιάς ανήκει στην Καλλιμασιά με την ομηρική ονομασία(Σύνθετο κατά τους ερευνητές από το Καλή και Αιμασία (=ξεροτρόχαλος τοίχος ή αγκαθωτός θάμνος, και κατά συνεκδοχή ο χώρος που περικλείεται), όπως και με προέλευση από το Καλλιμάχεια, παράγωγο του Καλλίμαχος.). Στην περιοχή Καμινάκι, Βορειότερα, λίγο έξω από το χωριό όχι μακριά από τον νερόμυλο που υπήρχε εκεί κοντά

, βρέθηκε πάνω σε φαιό μάρμαρο η επιγραφή ΙΑΣΩΝ ΔΙΟΤΡΕΦΟΥ, όπως και δύο δοχεία με διάφορα νομίσματα (Ο καθηγητής Γ. Σαρικάκης (+2010) την ανάγει στο 4^ο π. Χ. αι. Τα νομίσματα δεν εντοπἰσθηκαν, αφού πωλήθηκαν από τον ευρόντα Δημ. Μάντικα. Σχετική αναφορά στην εφημερίδα Παγχιακή Μάιος 1926.)

Η ιστορία του χωριού χάνεται στα βάθη των αιώνων μας μαρτυρούν οι περιοχές

Πελάμπουδα. Τοπωνύμιο της Καλλιμασιάς που ο  ιστορικός Γ. Ζολώτας αποδίδει στον Μελάμποδα του γένους των Κλειτιδών, που εισήγαγαν τη λατρεία του Διόνυσου στη Χίο. Και Αφροδίσια , τόπος αφιερωμένος στην θεά της ομορφιάς!

Στα νότια , η περιοχή του χωριού οριοθετείται από το μοναστήρι της Αγ. Ματρώνας ή των Χαλάνδρων, το οποίο κτίστηκε γύρω από τον πενταόροφο κάποτε πύργο του Ροϊδη (1440).

Στα βόρεια της Καλλιμασιας , το χωριό Θολόποτάμι. Στα νότια του οποίου

βρέθηκε το 1907 η αρχαιότερη αναφορά για την Ελληνική δημοκρατία, πάνω σε στήλη (διαστάσεων Υ= 74 μ., Μ= 0,45 μ., και Π= 0,17 μ., ) σε  νεόκτιστο τοίχο. Η βουστροφηδόν γραφή και η χρήση του ανοικτού Η κατά τον L. H. Jeffery, o oποίος εξέτασε τη στήλη το 1949, επιβεβαίωσε την πρώτη ανακοίνωση του 1909 και εντάσσει τη χάραξη της πάνω στον φαιό τραχύτη μεταξύ του 570 και 550 π.Χ

Σύμφωνα με ευρήματά του κ. Μελαχροινούδη,  σε ακαταχώρητα της Βιβλ. Κοραή, οι τοπικές αρχές του χωριού δέχτηκαν τότε πολλές πιέσεις για να παραδώσουν την πολύτιμη στήλη, όπως συνάγεται από  αλληλογραφία με  την Μητρόπολη.  Κατά περίεργη συγκυρία, την φυγάδευση της διαχειρίστηκε ο αρχαιολόγος και ιδρυτής του αρχαιολογικού μουσείου Κωνσταντινούπολης Osman Hamdi Bey, γιος του εξισλαμισμένου χιώτη  Edhem pasha(Σκλάβος στη σφαγή της Χίου, καταγόμενος από το μαστιχοχώρι Βέσσα, το γένος Πυρίκη, που ανήλθε μέχρι το αξίωμα του Μεγάλου Βεζύρη).

Στην περιοχή του Θολοποταμίου Βρίσκεται και η Κρύα Βρύση πηγή με κρυστάλλινο τρεχούμενο μέχρι τις μέρες μας νερό. Ο Βιτρούβιος (75-25 π.Χ., συγγραφέας του έργου De Architectura in libri decem) αναφερόμενος στην Ελένη του Μενέλαου, ισχυρίζεται ότι σε αυτή την πηγή των Σκλαβιών και όχι στο Ναγό (Ναό) της Καρδαμύλης έκαμνε το μπάνιο της , όταν σταμάτησε με τον Πάρη στη Χίο στο ταξίδι για την Τροία. Θα επισημανθεί όμως ότι ο μύθος ταιριάζει περισσότερο με την γειτονική περιοχή Λουτρά, όπου τα νάματα της εκεί πηγής είναι καταλληλότερα από της Κρύας Βρύσης , για το σώμα του ανθρώπου.

Φεύγοντας από την Καλλιμασιά με κατεύθυνση τα υπόλοιπα Μαστιχοχώρια του Νότου, δεσπόζει ο Λόφος της Σικελιάς με τον ομώνυμο βυζαντινό ναό της Παναγίας. Την  ονομασία του όχι μακρινού από την ελιά τοπωνύμιου, Ο Γ. Ζολώτας το αποδίδει στην υφή του εδάφους (terra sigilata). Όμως Σικελή ήταν ένα από τα προσωνύμια της δεύτερης Σίβυλλας Ηροφίλης, στη οποίαν  αποδίδεται και ο παραδοσιακός κλήδονας, και κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει την πιθανότατα να προϋπήρχε αρχαίος ναός  και μαντείο (πορεία του καπνού των καιομένων σφαγείων που τα σπλάχνα τους είχαν χρησιμοποιηθεί για την ίδια χρήση).

Το δέντρο όπως και ο τόπος που το περιβάλλει είναι ιερός…

Η ελιά Liverani, αποτελώντας αποδεικτικό στοιχείο έντονης ανθρώπινης δραστηριότητας στην περιοχή της, κινδυνεύει άμεσα να αφανιστεί από τυχόν μελλοντική πυρκαϊά. Κάθε βοήθεια για διάσωσή της  είναι ευπρόσδεκτη αλλά και επιβεβλημένη από σεβασμό στην τοπική ιστορία, και  στο φυσικό κάλλος της περιοχής.

Βιβλιογραφία

Μελαχροινούδη Δημ. , Η Καλλιμασιά της Χίου
Δρυς Ορφανίδεα

Βρίσκεται στα αναξιοποίητα Σκλαβιά και ονομάστηκε έτσι ανεπίσημα από τον Δημ. Μελαχροινούδη προς τιμήν του δεύτερου καθηγητή Βοτανολογίας του Οθώνειου Πανεπιστημίου  Θεοδώρου Ορφανίδη (1817-1886), περισσότερο γνωστού από το ποίημα <Η Χίος δούλη>.

Ο γιγάντιος μαθουσάλα της Χιακής γης, με περίμετρο 8,20 μ. στο στενότερο σημείο του, βρίσκεται μερικά μέτρα μακριά από την εκκλησία Άγιος Ιωάννης Βαπτιστής των Ιησουϊτών, ιδιοκτησίας της Καθολικής Εκκλησίας. ( ο ναός κτισμένος περί το 1400 κατέρρευσε στις 14 Ιαν. 2017, αφού συλήθηκε από τυμβωρύχους .)

     

Παρά τις προσπάθειες κήρυξης του ως Μνημείου της Φύσης δεν υπήρξε αποτέλεσμα και θα έχει την τύχη της εκκλησίας αν δεν ληφθεί μέριμνα.