ΓΙΑ ΤΗΝ ... ΣΦΙΓΓΑ

ΕΙΚΟΝΑ ΣΦΙΓΓΑΣ ΝΑΞΙΩΝ

Κόρη τῆς Ἔχιδνας καὶ τοῦ Τυφῶνος καὶ προϊὸν αἰμομιξίας, ἡ Σφίγξ ἀποτελεῖ τὸ τερατῶδες πρότυπο τῶν ἀδυναμιῶν καὶ τῶν ὑπερβολῶν τοῦ ἑαυτοῦ μας. Εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ σύνθετα σύμβολα τῆς Ἑλληνικῆς μυθολογίας, καθὼς παρουσιάζει τέσσερις μορφές:

α) Κεφαλὴ παρθένου (δηλ. νεαροῦ κοριτσιοῦ)

β) Στῆθος καὶ φτερὰ πτηνοῦ

γ) Σῶμα λέοντος

δ) Οὐρὰ ὄφεως

Ὁ ἀριθμὸς 4 εἶναι ὁ ἀριθμὸς τῶν τεσσάρων στοιχείων ποὺ συγκροτοῦν τὸν ὁρατὸ κόσμο, μόνο ποὺ στὴν περίπτωση τῆς Σφιγγός βρίσκονται σὲ πλήρη ἀστάθεια.

α) Κεφαλὴ παρθένου-στοιχεῖο ὕδατος

Ἡ ὀμορφιὰ τῆς κεφαλῆς εἶναι ἐπικίνδυνη καὶ ἀναξιόπιστη, διότι ἐξαπατᾶ ἐκείνον ποὺ βλέπει τὴν Σφίγγα καὶ τὸν ἐμποδίζει νὰ δεῖ τὴν δολιότητα καὶ τὴν διαστροφὴ ποὺ κρύβει τὸ ὑπόλοιπο σῶμα της. Ἡ κεφαλὴ τῆς Σφιγγὸς συνδυάζεται μὲ τὸ στοιχεῖο τοῦ ὕδατος, διότι ἡ ὀμορφιά της διεγείρει συναισθήματα, ποὺ παρασύρουν τὴν ψυχὴ σὲ λανθασμένες ἐκτιμήσεις. Ἄλλωστε καὶ τὸ νερὸ ἔχει αὐτὴν τὴν ἰδιότητα νὰ δημιουργεῖ λανθασμένες ἐκτιμήσεις γιὰ τὰ ἀντικείμενα ποὺ βρίσκονται ἐντός του, καθὼς παραμορφώνει τὸ μέγεθός τους καὶ τὴ μορφή τους. 

Συνεπῶς, κεφαλὴ παρθένου καὶ ὕδωρ συμβολίζουν τὴν ἐξαπάτηση, καθὼς καὶ τὴν εὔκολη διολίσθηση σὲ προσδοκίες καὶ φαντασιώσεις χωρὶς ἀντίκρισμα.

β) Στῆθος καὶ φτερὰ πτηνοῦ-στοιχεῖο ἀέρος

Τὸ στῆθος τῆς Σφιγγὸς εἶναι συνήθως στῆθος πτηνοῦ καὶ ὄχι γυναίκας. Εἶναι καλυμμένο μὲ φτερὰ καὶ μοιάζει προτεταμένο καὶ ντυμένο θυμίζοντας γυναικεῖο στῆθος καὶ διεγείροντας μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο τὴν φαντασία μὲ τὴν προοπτικὴ μιᾶς ἡδονικῆς ἀπόλαυσης. Ἡ προσμονὴ τῆς ἀπόλαυσης παραμένει στὴν ψυχὴ ὡς ἀνεκπλήρωτος πόθος, γεμίζοντάς την μὲ ἄγχος γιὰ τὴν ἀπόκτηση ἑνὸς ἀνέφικτου πράγματος.

Τὰ φτερὰ ὠθοῦν αὐτὴν τὴν φαντασίωση σὲ πιθανές, ἀληθοφανεῖς καὶ μὴ πραγματικὲς «πτήσεις». Τὰ φτερὰ λόγῳ τοῦ μικροῦ τους μεγέθους δὲν μποροῦν νὰ βοηθήσουν τὴν Σφίγγα νὰ πετάξει. Συμβολίζουν ὄχι τὴν ἰκανότητα γιὰ ἀνάταση, ἀλλὰ ἁπλῶς τὴν ἀνεκπλήρωτη ἐπιθυμία, καθὼς καὶ τὰ δεσμὰ τῶν φαντασιώσεων (κυρίως τοῦ γενετήσιου ἐνστίκτου).

Τὸ προτεταμένο στῆθος τῆς Σφιγγός συμβολίζει τὴν λαγνεία, ἡ ὁποία παρασύρει τὸν θνητὸ ἄνθρωπο σὲ φανταστικὲς ἐρωτικὲς περιπτύξεις ποὺ δὲν πρόκειται νὰ πραγματοποιηθοῦν. Τὰ φτερὰ δηλώνουν ἐπίσης τὴν ταχύτητα τῶν λογισμῶν, παρόμοια μὲ τὴν ταχύτητα τῆς πνοῆ τοῦ ἀέρος. Οἱ σκέψεις εἶναι ἀόρατες καὶ ἄρρητες, ὅπως ἀκριβῶς ὁ ἀήρ. Τὸ μικρὸ μέγεθος τῶν φτερῶν, λοιπόν, συμβολίζει τοὺς ἀσήμαντους καὶ φθοροποιοὺς λογισμοὺς ποὺ γεννᾶ ἡ Σφίγξ μὲ ἀποτέλεσμα νὰ κρατοῦν τὸν ἄνθρωπο καθηλωμένο στὰ φθαρτὰ, γήινα καὶ ἀσήμαντα πράγματα. 

γ) Σῶμα λέοντος-στοιχεῖο γῆς

Τὸ σῶμα λέοντος συμβολίζει τὴν ἀνεξέλεγκτη βασιλικὴ ἰσχύν, ἡ ὁποία ὁδηγεῖ στὴν καταδυνάστευση τῶν ἄλλων ὄντων ποὺ τυχαίνει νὰ βρίσκονται στὸ περιβάλλον του. Κανονικὰ ὁ λέων ἀντιστοιχεῖ στὸ στοιχεῖο τοῦ πυρός, καθὼς ἡ βασιλικὴ ἐξουσία ἔχει τὴν ἔδρα της στὸν ἀστερισμὸ τοῦ Λέοντος ποὺ θεωρεῖται πύρινο ζώδιο. Ὅμως ἡ Σφίγξ ἔχει μόνο τὸ σῶμα τοῦ λέοντος καὶ ὄχι τὴν κεφαλὴ καὶ τὸ στῆθος του, στὸ ὁποῖο κανονικὰ ἑδράζεται τὸ πῦρ. Συνεπῶς τὸ σῶμα τοῦ λέοντος ἀπὸ μόνο τους δὲν μπορεῖ νὰ φέρει τὸ στοιχεῖο τοῦ πυρός, ἀλλὰ τὸ στοιχεῖο τῆς γῆς, καθὼς τὰ τέσσερα πόδια του στηρίζονται σὲ θέση ἰσχύος πάνω στὸ ἔδαφος. Σῶμα λέοντος καὶ στοιχεῖο γῆς δηλώνουν ἀπὸ κοινοῦ τὴν δυνατὴ ἐπιθυμία γιὰ ἐπικράτηση ἔναντι τῶν ἄλλων, τὴν δίψα γιὰ ἐξουσία καὶ τὴν καταδυνάστευση τῶν προσώπων τοῦ περιβάλλοντος. 

δ) Οὐρὰ ὄφεως-στοιχεῖο πυρὸς

Ἡ οὐρὰ τὴς Σφιγγὸς καταλήγει σὲ κεφάλι ὄφεως. Ὁ ὄφις συμβολίζει τὴν δύναμη τῶν ἐλεγχόμενων λογισμὼν, ὅμως στὴν περίπτωση τῆς Σφιγγός, ἐπειδὴ βρίκεται στὴν οὐρά της, συμβολίζει τὴν δόλια σκέψη ποὺ ὑπολογίζει τὰ πάντα μὲ βάση τὸ προσωπικό της συμφέρον, καὶ μάλιστα εἰς βάρος τῶν ἄλλων ἀνθρώπων. Ἐπίσης ἐνῶ τὸ σύμβολο τοῦ ὄφεως ἀντιστοιχεῖ κανονικὰ στὸ στοιχεῖο τῆς γῆς, στὴν περίπτωση τῆς Σφιγγὸς ἀντιστοιχεῖ στὸ στοιχεῖο τοῦ πυρός. Ἡ Σφίγξ κατευθύνεται ἀπὸ τὸν ἀρρωστημένο λογισμὸ τοῦ ὄφεως ποὺ βρίκεται στὴν οὐρά της καὶ ὄχι στὴν κεφαλή της.

Συνολικά, τὸ σύμβολο τῆς Σφιγγός δηλώνει ὅλα ὅσα εἶναι καταστρεπτικὰ γιὰ τὸν βίο τοῦ ἀνθρώπου:

α) ἐξαπάτηση (κεφαλὴ παρθένου)

β) ἀνεκπλήρωτες προσδοκίες (στῆθος προτεταμένο, συνήθως πτηνοῦ)

γ) μικρότητα (φτερὰ πτηνοῦ)

δ) δολιότητα (οὐρὰ ὄφεως)

(Πηγή:  Ἀλτάνη, Ἑλληνικὸς Διαλογισμός, τόμ. 1, σ. 96-107.) 

*                    *                    *                    *                    *

ΣΧΟΛΙΟ Αθηνάς Κ. Ζαχαρού-Λουτράρη

      Θα περίμενε κανείς μεγαλύτερη ευαισθησία στα θέματα των συμβόλων του τόπου μας από τα μέσα που θέλουν να λέγονται ενημέρωσης. Η Σφίγγα της Χίου ουδέποτε εικονίζεται με «οὐρά ὄφεως» και καμία σχέση δεν έχει με όλα αυτά τα φοβερά «α) ἐξαπάτηση (κεφαλὴ παρθένου), β) ἀνεκπλήρωτες προσδοκίες (στῆθος προτεταμένο, συνήθως πτηνοῦ), γ) μικρότητα (φτερὰ πτηνοῦ), δ) δολιότητα (οὐρὰ ὄφεως)», που της αποδίδετε με το άρθρο σας, προβάλλοντας μάλιστα… την εικόνα της Σφίγγας που αφιέρωσαν οι Νάξιοι στους Δελφούς.

     Με το δικαίωμα που μου δίδει η πολύχρονη ενασχόλησή μου με το θέμα (διδακτορική διατριβή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, με άριστα παμψηφεί, η οποία δημοσιεύτηκε από το Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Χίου «Χιακή Σφίγγα. Η διαχρονική πορεία ενός τοπικού συμβόλου, Χίος 1998», και εξαντλήθηκε σύντομα), προς αποκατάσταση της αλήθειας, αν και θα χρειάζονταν πολλές σελίδες, στο πλαίσιο ενός σχολίου σημειώνω τα εξής:

     Η Σφίγγα υπήρξε το έμβλημα της Χίου καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας και απεικονίζεται σε χιλιάδες χιακά έργα (στη σφραγίδα της πόλης, στην κύρια όψη όλων ανεξαιρέτως των χιακών νομισμάτων που για 900 χρόνια έκοβε η πόλη, σε σταθμά, σφραγίσματα και πλήθος άλλων). Η μορφή της και μόνο αρκούσε να δηλώσει την κρατική παρουσία και αποτελούσε εγγύηση για την εσωτερική λειτουργία της πόλης και τις διακρατικές σχέσεις.

     Δεν υπάρχουν άμεσες μαρτυρίες για το λόγο επιλογής της Σφίγγας ως εμβλήματος της αρχαίας Χίου. Το γεγονός ότι οι Χιώτες έμειναν πιστοί σ’ αυτή με απόλυτο σεβασμό καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας δείχνει ότι η Σφίγγα αντιπροσώπευε γι’ αυτούς κάτι ιδιαίτερα σημαντικό.

     Ο ρόλος της μπορεί να προκύψει από τη μελέτη και τη σύγκριση των στοιχείων που προέρχονται από το χαρακτήρα της Σφίγγας στην ελληνική μυθολογία και την τέχνη, από τα κριτήρια επιλογής των συμβόλων των πόλεων, από τους τοπικούς μύθους της Χίου και από τον τρόπο με τον οποίο εικονίζεται στα χιακά μνημεία και ιδιαίτερα στα νομίσματα. Σ’ αυτά δεν έγινε ποτέ αντικατάστασή της από κάποιον θεό, ενώ στις άλλες πόλεις τα σύμβολα των θεών, που χρησιμοποιήθηκαν αρχικά στα νομίσματα, αντικαταστάθηκαν σταδιακά από την ίδια τη μορφή του θεού τον οποίο υποδήλωναν. Στη Σφίγγα πρόσθεταν διάφορα σύμβολα ως συμπλήρωμα, όπως αλλού στους εικονιζόμενους θεούς. Το είδος των συμβόλων, η θέση τους στο νομισματικό τύπο και ο τρόπος που η Σφίγγα εικονίζεται σε σχέση με αυτά, δηλώνουν ιερή προστασία και συμμετοχή στις σημαντικές χιακές δραστηριότητες. Ιδιαίτερα η παρουσία του αμφορέα μπροστά της ή το απλωμένο πόδι της πάνω στην πλώρη πλοίου και πάνω από την εστία, και ακόμα η απεικόνισή της μέσα σε πλοίο ως μεταφορέα του ιερού πυρσού, προσδίδουν στη Σφίγγα ρόλο φύλακα και προστάτη της πόλης.

    Ο χαρακτήρας της σχετικός με την εύνοια και την προστασία, τη βλάστηση και τη γονιμότητα, ταιριάζει με το πνεύμα των παλαιών τοπικών μύθων του οικιστή Οινοπίωνα, ο τάφος του οποίου ήταν κέντρο μίας σημαντικής λατρείας στην αρχαία Χίο. Η Σφίγγα, πέρα από μια απλή παρουσία στον τάφο του, πρέπει να είχε ιδιαίτερη σχέση μ’ αυτόν και με τα πρόσωπα που εμπλέκονται στους μύθους του. Πέρασε πιθανόν και η ίδια στη λατρεία της αρχαίας Χίου, ως θεϊκή ύπαρξη που προστάτευε το νησί και αντιπροσώπευε την πόλη.

      Στα μεσαιωνικά χρόνια η μορφή επιβίωσε, αναβίωσε ως έμβλημα κατά την περίοδο της τουρκικής κατοχής και σηματοδοτεί ως σήμερα τη νεότερη Χίο.

                      Αθηνά Κ. Ζαχαρού-Λουτράρη.